Sienkiewicz i Ogniem i Mieczem od zupełnie innej strony

Juliusz Kossak Przeprawa Skrzetuskiego

Jeżeli ktoś myśli, że będzie recenzja to nic z tego:) Nie będzie. O Trylogii Sienkiewicza napisano już chyba wszystko co można było napisać. Nie zarzekam się, że nigdy nie pokuszę się o własną opinię, ale nie będzie to na pewno dziś. Dziś będzie o dziele Sienkiewicza ale od zupełnie innej strony. Dla nas Trylogia to klasyka, lektura znana właściwie wszystkim. Wpisała się do polskiej literatury jako coś niemal obowiązkowego (Potop nawet w pewnym momencie obowiązkowy jest i uczniowie chcąc nie chcąc muszą się z nim zmierzyć) jako coś co jest z nami stale, od zawsze. Ale przecież był moment gdy sienkiewiczowska Trylogia była nowością. I można śmiało rzec, że wywołała sporo zamieszania wśród czytelników i to takiego zamieszania jakiego trudno dziś szukać. Nie wiem czy dziś jakakolwiek książka wywołałaby takie emocje. I nie mam pojęcia czy to my się zmieniliśmy i jesteśmy rozpaskudzeni mnogością i dostępem lektury, czy lektura jest trochę innej jakości... Ale do rzeczy zacznę klasycznie zgodnie z porządkiem czyli od Ogniem i Mieczem. Gdy zaczęło ukazywać się w "Słowie" (od 2 maja 1883 r.) jego odcinki czytał niemal każdy. Co więcej bohaterów zaczęto traktować jak osoby żyjące. Na mieście powtarzano sobie dowcipy Zagłoby, płakano po śmierci Longinusa, tak jakby właśnie umarł ktoś z rodziny, a gdy ukazał się odcinek opowiadający o zdobyciu Baru jedna z pierwszych czytelniczek wpadła na mszę do kościoła i krzyknęła: "Bar wzięty!" po czym zemdlała.
 Nie osunęła się trzepocząc kokieteryjnie rzęsami, nie padła na ławkę  ale autentycznie zemdlała.
Ksiądz Chełmicki po przeczytaniu fragmentu jeszcze w rękopisie wpadł do swoich przyjaciół, Edwarda Leo (redaktora "Gazety Polskiej") i jego żony i niemal z płaczem wołał:

- Ach ten Jarema pod krzyżem całą noc!... Nie, nie było dotychczas takiej prozy w Polsce! 

Juliusz Kossak Śmierć Podbipięty

Na to odezwał się obecny tam Adam Breza (pracownik redakcji "Słowa") i opowiedział o pewnym zdarzeniu mającym związek z pisaniem powieści:

"- Wyobraźcie sobie jaka scena rozegrała się u nas w redakcji. Znacie Władka Olendzkiego?
Znali wszyscy tego dziennikarza. Zarówno jego czernione zakręcone wąsy, jak jego wspomnienia z powstania styczniowego, w którym brał udział (wspomnienia mocno przesadzone).
- Otóż wczoraj pan Henryk chodził po pokojach redakcji bardzo zafrasowany. Wreszcie powiedział do Olendzkiego: "Słuchaj, Władek, ty będziesz to wiedział! W mojej powieści Bohun chwyta upitego miodem Zagłobę, zamyka go na strychu i, nie chcąc, by się stamtąd wymknął, wiąże go <<w kij>> - krzywą szablę, którą ma przy sobie. Powiedz mi, jak się to wiąże w kij. Nie wiem, jak to wygląda. I jak Zagłoba ma się z tego uwolnić?" Olendzki, którego, jak państwo wiedzą, nazywamy chcąc mu zrobić przyjemność majorem (choć w powstaniu był tylko porucznikiem), ożywił się od razu. Oczywiście zaczął opowiadać, jak to jego w potyczce Moskale związali w kij w 1863 roku i jak on się uwolnił, i wszystkich sam zarąbał.
- No to pokaż, majorze, jak to się robi! - prosił Sienkiewicz.
Olendzki rzucił się na podłogę w gabinecie redaktorskim i mówił nam, jak go mamy wiązać z kolanami zgiętymi pod samą brodą. Pod kolanami przeciągneliśmy mu kij, a ręce związaliśmy sznurkiem przyniesionym z zecerni. Związany zaczął się czołgać do kanapy. Gdy już był przy niej, uderzał końcem kija o drzewo mebla tak długo, aż kij zaczął się wysuwać ze sznurków. Wreszcie kij wypadł na podłogę, wówczas Olendzki zdołał rozwiązać ręce i tryumfalnie zerwał się z podłogi. Sienkiewicz uściskał go serdecznie.
- No to teraz wiecie, państwo, jak się zbiera materiał do powieści! - zakończył Breza"*

Oczywiście jak się możecie domyślać opowiadanie to było od tego momentu powtarzane przez wszystkich. Cała Warszawa bowiem była bardzo spragniona wszelkich i jak najbardziej szczegółowych wiadomości dotyczących ich ulubionej powieści. Ogniem i Mieczem zresztą rozsławiło bardzo Sienkiewicza. Stał się rozpoznawalny, ludzie zaczepiali go na ulicach, gratulowali, podpytywali o dalsze losy ulubionych bohaterów. To był bardzo szczęśliwy okres w życiu pana Henryka. Stał się popularny, jednak sława nie uderzyła mu do głowy. Nadal odwiedzał starych przyjaciół, bywał w cukierniach, ale najchętniej wracał  do swojego małego mieszkanka na Marszałkowskiej, gdzie czekała na niego ukochana żona z rocznym synkiem Heniem. Niedużo im tego wspólnego szczęśliwego czasu zostało bo zaledwie dwa lata. Ale o tym Henryk na całe szczęście nie wiedział i w tym momencie nic nie zakłócało jego szczęścia.

Ogniem i mieczem tak przychylnie potraktowane przez czytelników zebrało sporo cięgów po ukazaniu się w wydaniu książkowym Jak widać krytyka dotykała i dotyka wszystkich autorów - to powinno być pocieszające dla współczesnych piszących, bo skoro i na Sienkiewicza posypał się grad krytycznych uwag widać tak być musi:) A pisano o Ogniem i mieczem ostro i bez znieczulenia:
Aleksander Świętochowski zarzucał autorowi, że nie ma on nic wspólnego z mistrzem słowa gdyż - uwaga!!! - jego język jest "ubogi i pospolity"! Ciekawe co by teraz powiedział o naszym języku. Mam wrażenie, że nic bo biedak zaniemówiłby ze zgrozy:) Kaczkowski zarzucił powieści wulgarność, Jeż nieznajomość realiów Ukrainy. Ale to nic w porównaniu z oceną Prusa. Napisał on o bohaterach Ogniem i mieczem, że są nierealni. To zaledwie łagodny wstęp, bo dalej wypowiedział się tak:

"Sfinks ze łbem wieprza nazwany Zagłobą , gilotyna w postaci ludzkiej - Podbipięta i Jezus Chrystus w roli oficera jazdy, Skrzetuskiego!"

Wyobrażacie sobie taką charakterystyką postaci? Ciekawe jak by się do niej odnieśli nauczyciele:)

Poza tym Prus wytknął Sienkiewiczowi wiele błędów historyczno - społecznych. Pisze:

"...W jego powieści nie widzimy ani wyzyskiwanego ludu, ani pogardzanych popów, ani weteranów rozpamiętywujących czasy sławy i równouprawnienia pod sztandarami Rzeczypospolitej. [...] Nie widzimy tych, których bito, którym zabierano fortuny, żony lub córki [...]. Tymczasem rzeka nienawiści kozackiej złożyła się z tych właśnie kropelek i strumyków."

Nie był to koniec zarzutów Prusa, który rzucił Sienkiewiczowi prosto w twarz oskarżenie fałszowania postaci historycznych w szczególności Jaremy Wiśniowieckiego i Bohdana Chmielnickiego.
Jedynie w krakowskim Czasie ukazała się recenzja Stanisława Tarnowskiego określająca "Ogniem i mieczem" jako arcydzieło.

Tak czy inaczej powieść Henryka Sienkiewicza przetrwała, cały czas jest wznawiana i moim skromnym zdaniem każdy powinien ją przeczytać. Bo powiedzcie sami jak można nie poznać książki przy lekturze której mdlano, wiązano się w "kij", płakano zbiorowo po bohaterach... Po prostu nie można nie przeczytać:)

*Fragment pochodzi z książki Karoliny Beylin "Dni  powszednie Warszawy w latach 1880 - 1900. Tekst oparty również na tej pozycji.